درباره عید فطر که پازل مهمانی رمضان را  تکمیل می‌کند

ختم شدن ماه مهمانی خدا با آن همه برکات به عید فطر و جشن گرفتن مؤمنان و مسلمانان در روز موسوم به فطر، فلسفه‌هایی دارد که مانند رمضان المبارک، بندگان را از رحمت بی کران خدای متعال بهره مند می‌کند. در بررسی این فلسفه ها، با دکتر مجید معارف، عضو هیئت علمی دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران و صاحب آثاری ازجمله «در آمدی بر تاریخ قرآن» و «پرسش و پاسخ‌هایی در شناخت تاریخ علوم قرآن» گفتگو کرده ایم که در ادامه مشروح آن تقدیم حضورتان می‌شود:

معنای فطر

فطر در لغت به معنای گشودن، شکافته شدن و بازشدن است. مشتقات این واژه مانند انفطار و فطرت در قرآن آمده است. برای همین، خوردن غذا در مغرب شرعی را افطار یعنی بازکردن روزه می‌گویند. اینکه ماه مبارک رمضان به عید فطر ختم می‌شود، برای آن است که برخلاف سی روز ضیافت ا… که دهانمان از خوردن و آشامیدن بسته بود، در این روز مجوز خوردن و آشامیدن و شکستن روزه می‌یابیم، چنان که حتی در این روز، روزه داری حرام می‌شود.

غایت روزه داری‌های رمضان

غایت روزه داری رسیدن به تقواست. یعنی روزه به این دلیل بر ما فرض شد که باتقوا شویم و تقوا برایمان ملکه شود. چون اگر چنین اتفاقی در سایه یک ماه روزه داری بیفتد، یازده ماه بعد و تا رمضان آینده بیمه خواهیم شد. به عشق و امید اینکه که روزه ما مورد توجه خدای متعال قرار بگیرد و آثار مستقر در روحمان داشته باشد، باید خوش حال باشیم و عید بگیریم. از این رو، پایان ماه مبارک رمضان و ابتدای ماه شوال به عنوان عید فطر گرامی داشته می‌شود و از زمان پیامبراکرم (ص) مرسوم بوده و در روایات اهل بیت (ع) نیز به آن تصریح شده است.

فلسفه پیوند روزه با زکات و نماز عید

قرآن در سوره مبارکه اعلی می‌فرماید: «قَدْ أَفْلَحَ مَنْ تَزَکَّى* وَ ذَکَرَ اسْمَ رَبِّهِ فَصَلَّى»؛ «حقا فلاح و رستگاری یافت آن کسی که تزکیه نفس کرد و به ذکر نام خدا به نماز و طاعت پرداخت.» این تَزَکى در لغت به معنای تحصیل پاکی و پاک دامنی است، اما در عین حال مفسران قرآن می‌گویند مقصود از آن، زکات فطره است و صلَّى هم به نماز عید اشاره دارد.

ارتباط روزه و رسیدگی به محرومان

بین روزه و اطعام فقیران و محرومان ارتباط وجود دارد. این گونه است که سنت افطاردادن هم مرسوم شده است تا محرومان بهره‌مند شوند. در ماه مبارک رمضان باید به فکر افطار مساکین بود. نقطه اوج این رسیدگی، زکات فطره است تا آن‌ها که توسعه روزی دارند، با دادن زکات فطره از فقیران دست گیری کنند. این رسیدگی و دست گیری در زکات فطره به اوج می‌رسد.

پیامبراکرم (ص) در دهه پایانی ماه مبارک رمضان حال دیگری را برای خود رقم می‌زدند. سنت ایشان در این دهه، سنت اعتکاف بود و از خانواده مفارقت نسبی داشتند و در مسجد بیتوته می‌کردند تا فرصت بیشتری برای عبادت خدا و راز و نیاز با معبود داشته باشند. خوب است در دهه پایانی این ماه به این دعا مداومت داشته باشیم: «اللَّهُمَّ إِنْ لَمْ تَکُنْ غَفَرْتَ لَنَا فِیمَا مَضَى مِنْ رَمَضان فَاغْفِرْ لَنَا فِیمَا بَقِی‏ مِنْه‏».

چرا رمضان به فطر ختم می‌شود؟

عید فطر از اعیاد مهم اسلامی است. به هر روزی عید گفته نمی‌شود. عید باید با واقعه‌ای خوشایند و موفقیت و تحول همراه باشد. روزی عید است که منشأ تحول و برکات باشد؛ مانند عید نوروز که آغاز فصل بهار است و طبیعت در آن زنده می‌شود و نیز اعیاد مذهبی مانند عید قربان که علامت پایان موفقت آمیز مناسک حج با آرزوی قبولی آن از جانب خدای متعال است.

مسلمانان یک ماه با همه سختی‌ها روزه می‌گیرند؛ سختی‌هایی اعم از نخوردن و نیاشامیدن و حتی روزه داری جوارح مانند چشم و گوش و دهان و پرهیز از محرمات. همه این‌ها به امید تحصیل رضای الهی و فرمان برداری از خدای تبارک و تعالی و ارمغانی است که به همراه می‌آورد. خدای متعال درباره فلسفه روزه داری در قرآن می‌فرماید: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ کُتِبَ عَلَیْکُمُ الصِّیَامُ کَمَا کُتِبَ عَلَى الَّذِینَ مِن قَبْلِکُمْ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ»؛ «اى کسانى که ایمان آورده‏ اید، روزه بر شما مقرر شده است، همان گونه که بر کسانى که پیش از شما بودند، مقرر شده بود. باشد که پرهیزکارى کنید.»

بار عام خداوند در شب عید فطر

امام صادق (ع) در روایتی که مرحوم کلینی در کتاب «کافی» نقل کرده است، می‌فرمایند: «خدای تبارک وتعالی هر شب از شب‌های ماه مبارک رمضان عده زیادی را‌ می‌بخشد و از آتش جهنم می‌رهاند، اما، چون شب عید فطر فرامی رسد، به عدد همه آن‌ها که در ماه مبارک رمضان آمرزیده شده اند، یک جا انسان‌ها را‌ می‌آمرزد.» این یعنی خدا بار عام می‌دهد. به عبارت دیگر، رمضان فرصت بخشش بی حساب است و به شرط آنکه فقط قدری علائم انتباه و خداجویی و ترس در انسان دیده شود، خدا او را می‌آمرزد.

ماه مبارک رمضان ماه سرنوشت است؛ سرنوشتی که در شب‌های قدر با دعا‌ها رقم می‌خورد. این ماه باعظمت وقتی پایان می‌یابد، از یک سو باید محزون رفتنش باشیم و از دیگرسو خوش حال از اینکه به جایزه بزرگ الهی یعنی آمرزش رسیده ایم و مقدرات نیکو برای یک سال آینده مان تقدیر شده است. همه این‌ها سبب جشن مسلمانان در پایان رمضان المبارک و در روز عید فطر است.

اعیاد نماز خاص دارند

در اسلام اعیاد نماز ویژه دارند. عید هفتگی ما جمعه است که نماز ویژه دارد. هدف از این نماز ویژه که با خطبه همراه است، تحقق اجتماع عمومی مسلمانان است. یعنی اسلام به عنوان دین اجتماعی، فرصت‌های بسیاری برای جمع شدن مسلمانان دور هم ایجاد می‌کند؛ از نماز‌های جماعت شبانه روز تا نماز‌های جمعه و نماز‌های خاص اعیاد مانند عید فطر و عید قربان. پس فلسفه نماز عید، جمع شدن مسلمانان دور هم و شنیدن مسائل روز در خطبه‌ها و اطلاع از احوال یکدیگر است.

زکات فطره تابعی از فلسفه روزه است. امام رضا (ع) در حدیثی که شیخ صدوق (ره) در «علل الشرایع» آورده است، می‌فرمایند: «خدای تبارک و تعالی روزه را وضع کرد تا ثروتمندان متوجه احوال فقیران شوند. چون ثروتمند ممکن است در طول این نخوردن و نیاشامیدن متوجه این احوال شود، درحالی که برخی در طول سال حال گرسنگی دارند.» قرآن کریم می‌فرماید: آن‌ها که امکان روزه داری ندارند، کفاره اش را بدهند و مسکینی را سیر کنند؛ «.. وَعَلَى الَّذِینَ یُطِیقُونَهُ فِدْیَهٌ طَعَامُ مِسْکِینٍ».