ماه مبارک رمضان عالی ترین مکتب تربیت و اخلاق

حضرت آیت الله صافی گلپایگانی قدس سره در سلسله نوشتارهای خود به تبیین اینکه ویژگی های منحصر بفرد ماه مبارک رمضان به عنوان عالی ترین مکتب تربیت و اخلاق می باشد پرداخته است.

﴿لَعَلَّکمْ تَتَّقُونَ﴾

از این جمله شریف قرآنی استفاده می‎شود که تعالیم، تکالیف، اوامر، نواهی و ارشادات الهی، متضمّن خیر و صلاح فرد و جامعه، و سازنده نظام و اجتماع هرچه صالح‎تر است.

خداوند خواسته است که امّت اسلام، خاتمه امم و امّت نمونه و امّت وسط و حامل و حامی دعوت او به عدل و میزان و توحید خالص و پرهیزکاری باشد.

از باب نمونه در تشریع روزه این مقاصد و فواید، منظور و این رسالت و صلاحیت پی ریزی شده است و اگر کمی فرصت و ضعف استعداد علمی به ما اجازه ندهد که از حکمت‎های تمام احکام و تعالیم شرعیه سخن به میان آوریم و فرصت آن را هم نداشته باشیم که در تفصیلات و شرح مصالح و فواید روزه مطالعات لازمه را بنماییم، این مقدار را فرصت داریم که در جمله کریمه: ﴿لَعَلَّکمْ تَتَّقُونَ﴾ که در آن خداوند در پایان، حکم به وجوب روزه فرموده است، تأمّل و دقّت کنیم.

جمله ای که از آن فضیلت تقوا و نقش آن در سازندگی شخصیت مسلمان معلوم می‎شود.

جمله ای که در اینجا خدا در مقام بیان حکمت روزه به آن اکتفا فرمود، بیانگر آن است که محصول و میوه روزه، خودداری از مفطرات و ترک التذاذ و کام‎گیری‎های نفسانی و تقوا و پرهیزکاری است.

متّقی و پرهیزکار، کسی است که از گناه اجتناب می‎کند، و اوامر و نواهی خدا را اطاعت می‎نماید، و به آنچه خلاف شرف و فضیلت است، نزدیک نمی‎شود. تقوا مشتق از وقایه است و آن چیزی است که در برابر صدمات و ضربات مادّی و معنوی حایل و حاجب و سپر قرار داده می‎شود. روزه داری ماه رمضان و نگاهداری این رژیم شرعی سبب حصول تقوا و تکمیل آن می‎گردد.

در روزه صبر و مراقبت، مخالفت با عادات، جهاد با شهوات و موارد دیگر از این قبیل، وجود دارد، که هرکدام آدمی را به صفت تقوا آراسته می‎سازد.

بدیهی است مفهوم تقوا و این ثمره گران‎بهای روزه، محدود به دایره عبادات یا محرّمات نیست؛ بلکه تقوا مفهوم وسیع و شاملی است که شعاع آن تمام نواحی وجود شخص را نورانی و نسبت به تمام تکالیف شرعیه از عبادات، معاملات، اجتماعیات، سیاسیات و آنچه در سازندگی شخصیت اسلامی موثّر است، او را عهده دار و مراقب می‎سازد و باعث می‎شود که شخص از شاهراه شریعت محمدیه صلی الله علیه و آله و سلم قدم بیرون ننهد و امانتی را که به اقرار شهادتین و ایمان به معنای «رَضِیتُ بِاللهِ رَبّاً وَبِمُحَمَّدٍ نَبِیاً وَبِالْإِسْلَامِ دِیناً وَبِالْقُرْآنِ کتَاباً وَبِالْکعْبَهِ قِبْلَهً وَبِأَمِیرِ الْمُومِنِینَ وَأَوْلَادِهِ الطَّاهِرِینَ أَئِمَّهً» عهده دار حمل آن شده، حفظ نماید، و در آن خیانت نکند؛ و از اینجا پاسخ یک پرسش روشن می‎شود.

پرسش این است که:

آیا اسلام می‎تواند در این زمان هم مسلمانان را به حرکت و ترقّی راهنمایی کند؟ و آیا اسلام در تحریک مسلمانان، قدرت گذشته را دارد؟

آیا مسلمانان اگر در امور خود از تعالیم اسلام الهام بگیرند و تکالیف شرعیه را سرمشق خود قرار دهند، می‎توانند در عصر حاضر نیز مشعل‎دار علم، تمدّن، اخلاق و آزادی باشند و بشریت را از این سقوط عجیب و خطرناک و فقر معنوی و بی تقوایی نجات بخشند؟

جواب این است که: یقیناً می‎توانند.

قطعاً اسلام استعداد این تحریک را داراست؛ و هیچ تفاوتی در جهت صلاحیت اسلام بین امروز و دیروز نیست و همان ‎طوری که دیروز عالی‎ترین تعالیم و برنامه ها، تعالیم اسلام بود، امروز و فردا و آینده تا هر زمان و هر عصر عالی‎ترین تعالیم، تعلیمات اسلام است.

روزه اسلام، همان طور که در سال دوّم هجرت (سال فرض روزه) سبب رسوخ صفت تقوا و پرهیزکاری و اعتیاد به حفظ رژیم معنوی و واجد فواید صحّی و روحی و اجتماعی بود، امروز نیز چنین است و هیچ تفاوتی پیدا نکرده، بلکه فواید آن آشکارتر و در بعضی قسمت‎ها بیشتر شده است.

عقیده توحید و یگانه پرستی که اساس تعالیم و هسته مرکزی دستورات و هدایت این دین حنیف است، همان‎ طور که در گذشته سبب اتّحاد، اتّفاق، برداشتن فاصله ها و الغای امتیازات موهوم و بشرپرستی بود، امروز نیز چنین است؛ و یگانه راه علاج این همه بیماری‎های اجتماعی و استعباد خلق الله، فقط عقیده توحید اسلام است.

تفاوتی که ما با آنان داریم و خصلتی که آنها را صاحب آن همه افتخار و عزّت و سربلندی ساخت؛ و فقدان آن ما را گرفتار این همه عیوب و نواقص اجتماعی، اخلاقی، سیاسی و زبونی و ضعف قرار داده، التزام آنها به احکام و تعالیم اسلام بود. آنان گفتن شهادتین را سپردن سند محکم برای عمل به لوازم و آثار آن دانسته و تخلّف از مقرّرات و شرایط این سند را آسان نمی‎شمردند؛ درحالی که ما، مثل این است که با گفتن شهادتین، وظیفه و تکلیفی را ـ که از این اقرار به عهده ما می‎آید ـ احساس نمی‎کنیم.

آنها معنای شهادتین را باور کرده و دستورات قرآن را ضامن سعادت دنیا و آخرت و سرپیچی و تخلّف از آن را عین بدبختی، ضرر، خسارت و بلکه هلاکت می‎دانستند و همان‎گونه که ما از سمّ کشنده اجتناب می‎کنیم، آنان از محرّمات پرهیز می‎کردند، و همان طور که ما برای منافع و مقامات دنیوی می‎کوشیم و هر رنج و زحمتی را در راه دستیابی به آن تحمّل می‎کنیم، آنان در ادای واجبات کوشا، و رضای خدا را با بذل مال و جان خریدار بودند. آنها به سخنان پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم و رسالت آن حضرت، چنان ایمانی داشتند که اطاعت از اوامر او را عین رستگاری دانسته و سستی و مسامحه را کنار گذاشته بودند.

قرآن را برای عمل، و سخنان پیغمبراکرم صلی الله علیه و آله و سلم را برای پیروی فرا می‎گرفتند، و عقیده داشتند که قرآن فقط برای خواندن و نوشتن نازل نشده و احادیث فقط برای این که در سینه محدّثین و صفحات کتب ثبت و ضبط شود، وارد نگشته است.

یگانه یا مهم‎ترین موردی که اجتماع اسلامی را از اجتماع جاهلی جدا می‎ساخت، التزام مسلمانان به عمل بود و این یکی از مهم‎ترین عللی بود که مشرکان را به آن جنگ‎ها وادار کرد.

مشرکان دریافتند که اسلام به لفظ اکتفا نمی‎کند و پس از شهادتین، نوبت انجام فرایض، اطاعت و پیروی از خدا و رسول و ترک اخلاق ذمیمه و کردارهای نکوهیده است؛ ازاین جهت از تلفّظ این دو کلمه طیبه که متضمّن خیر و سعادت دنیا و آخرت است، خودداری داشتند و اگر مثل زمان ما اسلام از مسلمانی جدا بود و از آن گفتار، کرداری نمی‎خواستند شاید صلحی بین مسلمانان و مشرکان برقرار می‎شد و غزوه بدر، احد، احزاب و… پیش نمی آمد.

اگر اسلام رضایت می‎داد که آنان به زبان، شهادت به توحید دهند، ولی عملاً بت‎ها را بپرستند و دختران را زنده به گور کرده و زنا، قمار، میگساری، ربا، خون‎ریزی، سرقت، ستمگری و سایر معاصی را مرتکب شوند و نماز، روزه، زکات، حج و دیگر فرایض اسلام را ترک نمایند، میان کفر و شرک و توحید و جامعه اسلامی و اجتماع جاهلیت، این همه فاصله نمی افتاد.

امّا اقرار به زبان کافی نبود و علاوه بر گفتن شهادتین، به طور جدّی و موکد موظّف بودند که به احکام شرعیه عمل کنند و عضویت در اجتماع اسلامی، بدون التزام به رعایت احکام ـ ‎اگرچه به ظاهر باشد‎ ـ امکان نداشت.

اسلام با اعمال و روش دوره جاهلیت، با بت پرستی و کفر، با فحشا و منکرات، با روابط نامشروع زن و مرد، با بی حجابی و بی عفّتی، با بی عدالتی، با دروغ و خیانت، با زورگویی و استبداد زمامداران، مبارزه را آغاز کرد و این اعمال در جامعه مسلمانان آن روز، با اسلام و تسلیم مغایر بود؛ ازاین رو، به مجرّد اینکه در هر موضوع آیه ای نازل، و دستوری صادر می‎شد، فوراً اجرا می‎گردید.

وقتی آیه حرمت خمر نازل شد، خم‎های شراب را روی زمین ریختند و شراب سازی و می فروشی ممنوع شد.

وقتی حرمت ربا اعلام شد، رباخواری متروک، و قرض الحسنه رایج گردید. هنگامی که آیه وجوب روزه ماه رمضان نازل شد، همه با شور و شعف به اطاعت فرمان خدا کمر بستند. و چون آیه حجاب نازل گردید، حتّی یک زن مسلمان نیز بی حجاب نماند. هنگامی که فرمان جهاد می‎رسید، شهادت را رستگاری و سعادت می‎شمردند و اگر به آن نایل نمی‎شدند، ناراحت می‎گشتند.

آنان با آنکه در آغاز تشریع این تکالیف، به آن انس نداشتند، چون شهادتین را برای عمل، به زبان می‎آوردند و به این گواهی خود احترام نهاده و خود را متعهّد می‎شمردند، فوراً اجرا می‎کردند.

امّا گویا ما شهادتین را برای عمل، به زبان جاری نمی‎کنیم و خود را در برابر این گواهی بزرگ و پر از خیر و برکت متعهّد و ملتزم نمی‎دانیم.

بلندگوی مساجد، رادیوهای شهرها و کشورهای مسلمان نشین در اوقات نماز، نوای خوش اذان سر داده و به توحید و رسالت، شهادت می‎دهند؛ امّا مجامع، محافل، کوچه ها، خیابان‎ها، بازارها و مدارس، عملاً این شهادت را نمی‎دهند.

واقعیت این است که فرق اجتماع ما با اجتماع جاهلی این است که آنها کلمه اسلام را بر زبان جاری نمی‎ساختند و ما شهادتین را می‎گوییم و بعضی تکالیف عادی و اخلاقی را انجام می‎دهیم؛ ولی به طورمطلق به لوازم آن پایبند نیستیم. قرآن را کتاب دینی خود می‎دانیم؛ امّا در مظاهر عمده اجتماعی با آنها که قرآن، کتاب، و اسلام، دین آنها نیست فرق زیادی نداریم.

اگرچه در عصر رسالت و صدر اسلام هم افراد منافق ـ ‎که به زبان اظهار اسلام می‎کردند؛ ولی در عمل با اسلام مخالفت داشتند ـ بسیار بودند؛ ولی افراد ملتزم به آداب اسلام و کسانی که منبع تصوّرات، افکار و آرا و اعمال اجتماعی و سیاسی آنها «اسلام» بوده و شخصیتی کاملاً اسلامی داشتند نیز موجود بودند. علاوه براین، قرآن و حدیث و به طورکلّی قوانین اسلام، مرجع و مصدر امور عموم بود و کسانی که تخلّف می‎کردند، متخلّف از کتاب و سنّت و قانون دولت و حکومت شناخته می‎شدند.

مطابق آنچه در تاریخ مطالعه می‎کنیم در عصر پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم برنامه کار این چنین بود که اقرار به شهادتین از اطاعت اوامر و نواهی پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم تفکیک پیدا نکند و حتّی منافقین هم ملتزم به حفظ ظواهر آداب شریعت بودند و اگر کسی تخلّف می‎کرد، مثلاً مرتکب سرقت، زنا، میگساری و یا قمار شده، و یا از شرکت در جهاد خودداری می‎نمود، او را با حد یا تعزیر شرعی کیفر می‎دادند و چه بسا که در بعضی موارد وی را مرتجع و مرتد می‎دانستند و در بعضی موارد، در مذمّت و نکوهش او آیه وارد می‎شد؛ چنانچه برحسب تفاسیر، نزول آیات ۷۵ تا ۷۸ سوره توبه:

﴿وَمِنْهُمْ مَنْ عَاهَدَ اللّٰهَ لَئِنْ آتَانَا مِنْ فَضْلِهِ لَنَصَّدَّقَنَّ وَلَنَکونَنَّ مِنَ الصَّالِحِینَ … ﴾

امتناع «ثعلبه بن حاطب» از ادای زکات بود.

هرگاه پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمانی یا وعده ثواب و اجری در انجام عملی می‎داد، زن و مرد در به جا آوردن آن از هم پیشی می‎گرفتند و مانند زمان ما نبود که هرچه مصلحین، دعوت به اعمال خیر بنمایند، اثر نبخشد.

به طور نمونه این داستان را بخوانید:

داستان ابی الدّحداح

در شأن نزول آیه شریفه:

﴿مَنْ ذَا الَّذِی یقْرِضُ اللّٰهَ قَرْضًا حَسَنًا فَیضَاعِفَهُ لَهُ أَضْعَافًا کثِیرَهً﴾؛

«کیست آن کسی که به[بندگان] خدا وام نیکویی دهد تا [خدا] آن را برای او چندین برابر بیفزاید؟».

در کتب تفسیر روایت شده است که پیغمبر اعظم صلی الله علیه و اله و سلم ‎فرمود:

«مَنْ تَصَدَّقَ بِصَدَقَهٍ فَلَهُ مِثْلَاهَا فِی الْجَنَّهِ»؛

«هرکسی صدقه ای بدهد، در بهشت دو چندان برای اوست».

ابوالدّحداح عرض کرد: یا رسول‎الله! من دو باغ دارم، اگر یکی از آنها را صدقه بدهم، دو مانند آن در بهشت برای من خواهد بود؟

فرمود: بلی.

عرض کرد: مادر دحداح نیز با من خواهد بود؟

فرمود: بلی.

عرض کرد: فرزندانم با من هستند؟

فرمود: بلی.

ابوالدّحداح باغ آبادتر را صدقه داد؛ پس آیه: ﴿مَنْ ذَاالَّذِی‎…﴾ نازل شد.

ابوالدّحداح به باغ آمد و دید که همسر و فرزندانش در آنجا هستند. بر در باغ ایستاد و بدون اینکه قدم در باغ بگذارد از همان جا صدا زد:

یا اُمَّ الدّحداح!

همسرش گفت: لَبَّیک یا أَبَا الدَّحْدَاحِ!

ابوالدّحداح گفت: من این باغ را صدقه قرار داده و دو مانندِ آن در بهشت خریده ام و شما نیز با من هستید.

همسرش گفت: خدا برکت دهد به آنچه خریداری کرده ای.

همه از باغ بیرون آمدند و باغ را تسلیم کردند.

پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود:

«کمْ نَخْلَهٍ مَتَدَلٍّ عُذُوقُهَا لِأَبِی الدَّحْدَاحِ فِی الْجَنَّهِ»؛

«چه بسیار درخت‎های خرما که در بهشت خوشه های آن (از سنگینی) برای ابی الدّحداح به سوی زمین متمایل باشد».

داستان عمیر بن حمام

در جنگ بدر پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم ‎اصحاب را به جهاد ترغیب می‎کرد و آنان را که شهید شوند، به بهشت مژده می‎داد.

عمیر بن حمام که مشغول خوردن چند دانه خرما بود، گفت: به به! بین من و بهشت فاصله ای غیر از اینکه اینها (کفّار) مرا بکشند، نیست.

خرماها را از دست انداخت و شمشیرش را گرفت و جهاد کرد تا شهید شد.

داستان عوف بن حارث

همچنین در جنگ بدر بود که عوف بن حارث عرض کرد: یا رَسُولَ اللهِ! مَا یضْحِک الرَّبَّ مِنْ عَبْدِهِ؟؛ چه کاری سبب خشنودی و رضای خدا از بنده اش می‎شود؟

آن حضرت فرمود: «غَمْسُهُ یدَهُ فِی الْعَدُوِّ حَاسِراً؛ دست را برهنه در دشمن فروبردن».

عوف زرهی را که بر تن داشت بیرون آورد و بینداخت؛ شمشیر بگرفت و جهاد کرد تا شهید گشت.

بهترین روزها

جمال الدّین محمّد بن یوسف زرندی حنفی مکی از سوید بن غفله روایت کرده است که وقتی سختی و شدّت بر امیرالمومنین علی علیه السلام‎ زیاد شد، آن حضرت به فاطمه ‎زهرا سلام الله علیها فرمود:

مناسب است خدمت پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم بروی و از او درخواست نمایی. فاطمه زهرا سلام الله علیها به محضر پدر مشرّف شد و در را کوبید.

پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: این در کوبیدن فاطمه است. هنگامی آمده که عادت نداشت در این هنگام به نزد ما بیاید. دستور داد تا در را باز کردند.

پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: در ساعتی آمدی که عادت تو نبود در این وقت پیش ما بیایی!

فاطمه سلام الله علیها عرض کرد: یا رسول الله! این فرشتگانند که طعامشان تسبیح، تحمید و تمجید است؛ پس طعام ما چیست؟

پیغمبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم که خود رئیس و رهبر زهّاد روزگار بود، فرمود:

سوگند به آن کس که مرا به حق مبعوث کرده، در خانه ما سی روز است آتش برای طبخ غذا روشن نشده، امّا چند رأس گوسفند برای ما رسیده است. اگر می‎خواهی امر کنم تا پنج رأس آنها برای تو باشد و یا اگر می‎خواهی پنج کلمه ـ که جبرئیل به من تعلیم کرده ـ به تو تعلیم دهم؟

فاطمه زهرا سلام الله علیها که مرکز زهد و کانون شوق و توجّه به خدا و منبع معرفت و کمال بود از مال دنیا در آن حال چشم پوشید و عرض کرد:

آن پنج کلمه را به من تعلیم دهید.

پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم ‎ فرمود: بگو:

«یا أَوَّلَ الْأَوَّلِینَ، وَیا آخِرَ الْآخِرِینَ، وَیا ذَالْعُرْوَهِ الْمَتِینِ وَیا رَاحِمَ الْمَسَاکینَ وَیا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ».

فاطمه سلام الله علیها فرمود: «از خدمت پدر به خانه بازگشتم».

علی علیه السلام‎ فرمود: چه با خود آوردی؟

فاطمه سلام الله علیها فرمود:

«ذَهَبْتُ مِنْ عِنْدِک إِلَی الدُّنْیا وَأَتَیتُک بِالْآخِرَهِ»؛

«از نزد تو به طلب دنیا رفتم و آخرت را به پیش تو آوردم!».

علی علیه السلام فرمود:

«خَیرُ أیامِک، خَیرُ أیامِک»؛

«بهترین روزهای تو است؛ بهترین روزهای تو است».

***

این حکایت‎ها نمونه هایی از ایمان صادق تربیت شدگان مکتب محمدی است و به ویژه در تاریخ زندگی حضرت علی و حضرت زهرا و فرزندان آن دو همسر عالی‎قدر علیهم السلام و اصحاب خاصّ ایشان نظایر آن بسیار است.