در منظر قرآن، شب قدر، شب با ارزش و پرفضیلتی است؛ شب نزولِ اجمالی قرآن، پیدایش افاضات باطنی و فضای خاص معنوی، تقدیر و تعیین سرنوشت‌ها، تدبیر و برنامه‌ریزی‌های جدید و نزول جبرئیل و فرشتهها. در این نوشتار فرازهایی از فضیلت این شب را در منظر قرآن و روایات اسلامی می‌خوانیم.
بشر گمراه و فرو افتاده در دام شیطان و هوای نفس در حجاب‌های ظلمانی گرفتار آمده و توفیق درک ایام‌الله و شب‌های با عظمتی چون شب قدر را که برابر با هزار ماه است از دست داده و خود را از زیباترین نعمت‌های ربانی و نفحات روحانی محروم کرده است ولی مؤمنان خداجو و ولایت‌محور خود را از قید و بندهای شیطان و نفس اماره رهانیده، حجاب‌های ظلمانی را یکی پس از دیگری گسسته و در طلب قرب به حضرت حق ندای «الغوث الغوث خلصنا من النار» را تا طلوع فجر سر می‌دهند آنان از خدای سبحان پایان هجران و ظهور آن یار سفر کرده را خواستارند.
خوشا به حال کسانی که توفیق احیا و عبادت شب‌های گرانقدری چون شب قدر را یافته و از خان گسترده ضیافت الهی بهره‌مند می‌شوند، خوشا به حال کسانی که در شب نزول قرآن ارتباطی عمیق و وثیق با قرآن و اهل بیت(ع) برقرار کرده و با این دو سرمایه گرانبها و نفیس و یادگاران جاودانه نبوی پیمان می‌بندند که از آن‌ها جدا نگشته تا کنار حوض کوثر پیامبر(ص) را ملاقات کنند و از دست مبارکش سیراب شود.
شب‌های قدر
روزها و شب‌ها، بستر رخدادها هستند. طلوع و غروب وقایع، در بخشی از زمان صورت میبندد و زمان و لحظهها، هفتهها و ماهها، سال‌ها و قرن‌ها، مخلوق خدا، مولود طبیعت، مرهون نظام جاری و حرکات موزون عالم است و به ظاهر هیچ فرقی میان آن‌ها نیست، ولی قرآن کریم، همه ایام را یکسان نمیبیند. برخی از آن‌ها را ایام مبارک و مقدس میداند که ماه رمضان و شب‌های قدر از جمله آن‌هاست.
در منظر قرآن، شب قدر، شب با ارزش، پرفضیلت و با امور مهم و باعظمتی همراه است؛ همانند نزولِ اجمالی قرآن، پیدایش افاضات باطنی و فضای خاص معنوی، تقدیر و تعیین سرنوشت‌ها، تدبیر و برنامه‌ریزی‌های جدید و نزول جبرئیل و فرشتهها. عبادت در آن شب، بالغ بر هشتاد سال ارزش دارد و قابل قیاس با سایر شب‌ها نیست. در چنین شبی خداوند بال رحمت میگشاید و بندگان خود را در رواق آن مینشاند و مؤمنان و عبادت گران را مشمول رحمت خاص خود میسازد.
فضایل و ویژگی‌های شب قدر
دلیل فضیلت این شب بر شب‌های دیگر به اعتبار اموری است که در این شب برآورده می‌شود که بر اساس آموزه‌های دینی مهم‌ترین آن‌ها عبارتند از:
۱- شب نزول قرآن
از آیات قرآن به خوبی استفاده می‌شود که این کتاب در ماه مبارک رمضان نازل شده است. خداوند متعال می‌فرماید: «شَهْرُ رَمَضانَ الَّذِی أُنْزِلَ فِیهِ الْقرْآنُ» (آیه ۱۸۵ سوره بقره)؛ ظاهر آیه آن است که تمام قرآن در این ماه نازل شد و در نخستین آی سوره قدر نیز می‌فرماید: «إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیلَهِ الْقَدْر» (آیه یک سوره قدر)؛ ما آن را در شب قدر نازل کردیم. گر چه در کلام خدای تعالی به صراحت نام قرآن ذکر نشده، ولی مسلم است که ضمیر «إِنا أَنزَلْناهُ» به قرآن باز می‌گردد و ابهام ظاهری آن برای بیان عظمت و اهمیت آن است.
از انضمام این دو آیه شریفه به خوبی معلوم می‌شود که شب قدر یکی از شب‌های ماه مبارک رمضان است، اما در قرآن چیزی که بر آن شب دلالت کند نیامده است و تنها در روایت‌ها اشاره‌هایی به آن شده است.
علامه طباطبائی در تبیین این حقیقت می‌فرماید: قرآن کریم دو گونه نازل شده است، یکی یکپارچه و در یک شب معین که آیه: «إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیلَهِ الْقَدْرِ» به آن اشاره دارد و ظاهرش این است که همۀ قرآن به صورت یک‌جا در شب قدر نازل شده است و مؤیدش هم این است که تعبیر به انزال کرده که ظاهر در اعتبار یکپارچگی است، نه تنزیل که ظاهر در نازل کردن تدریجی است. علاوه بر این در سورۀ دخان می‌فرماید: «وَ الْکتابِ الْمُبِینِ إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیلَهٍ مُبارَکهٍ» (آیه ۳ سوره دخان) که صریحاً تصریح شده همۀ قرآن در یک شب و به‌صورت یکپارچه نازل شده است.
دیگری نزول تدریجی که در طول بیست و سه سال نبوت پیامبر(ص) صورت گرفته است و آیات شریفه «وَ قُرْآناً فَرَقْناهُ لِتَقْرَأَهُ عَلَی النَّاسِ عَلی مُکثٍ وَ نَزَّلْناهُ تَنْزِیلاً» (آیه ۱۰۶ سوره اسرا) و «وَ قالَ الَّذِینَ کفَرُوا لَوْ لا نُزِّلَ عَلَیهِ الْقُرْآنُ جُمْلَهً واحِدَهً کذلِک لِنُثَبِّتَ بِهِ فُؤادَک وَ رَتَّلْناهُ تَرْتِیلاً» (آیه ۳۲ سوره فرقان) به آن اشاره دارد.
۲- شب تقدیر امور
قرآن کریم علت دیگر فضیلت این شب بزرگ را تعیین مقدرات انسان قلمداد کرده و می‌فرماید: «إِنَّا أَنْزَلْناهُ فی لَیلَهٍ مُبارَکهٍ إِنَّا کنَّا مُنْذِرینَ فیها یفْرَقُ کلُّ أَمْرٍ حَکیمٍ» (آیات ۳ و ۴ سوره دخان)؛ ما قرآن را در شبی پُر برکت نازل کردیم، ما همواره انذارکننده بوده‌ایم، در آن شب هر امری بر اساس حکمت (الهی) تدبیر و جدا می‌شود.
امام باقر(ع) در تفسیر و تبیین معنای این آیه و مراد از «لیله‌المبارکه» می‌فرماید: آن شب قدر است که همه ساله در ماه رمضان و در دهه آخر آن، تجدید می‌شود. شبی که قرآن جز در آن شب نازل نشده و آن شبی است که خدای تعالی درباره‌اش فرموده است: «در آن شب هر امری با حکمت، متعین و ممتاز می‌گردد.» آنگاه فرمود: «در شب قدر هر حادثه‌ای که باید در طول آن سال واقع گردد، تقدیر می‌شود: خیر و شر، طاعت و معصیت و فرزندی که قرار است متولد شود یا اجلی که قرار است فرارسد یا رزقی که قرار است برسد.
البته، این نکته که همۀ مقدرات بندگان خدا در طول سال در شب قدر رقم می‌خورد و معین می‌گردد، با آزادی، اراده و مسئلۀ اختیار منافات ندارد؛ زیرا تقدیر الهی به وسیله فرشتگان بر طبق شایستگی‌ها و لیاقت‌های افراد و به اندازه ایمان، تقوا، پاکی نیت و اعمال آن‌هاست. بدون شک مفاهیمی چون: وعده و وعید، انذار و بشارت، کیفر و پاداش، بدون برخورداری انسان از اراده و اختیار بی‌معناست. حضور انسان در محافل شب قدر، عبادت و دعا و… جلوه هایی از حضور اراده و اختیار انسان است.
۳- شب نزول فرشتگان
قرآن کریم شب قدر را شب نزول فرشتگان و روح بر زمین، برای تقدیر و تعیین سرنوشت بندگان و آوردن هر خیر و برکتی معرفی می‌کند: «تَنَزَّلُ الْمَلائِکهُ وَ الرُّوحُ فیها بإِذْنِ رَبِّهِمْ مِنْ کلِّ أَمْرٍ» (آیه ۴ سوره قدر)؛ فرشتگان و روح در آن شب به اذن پروردگارشان برای [تقدر] امور نازل می‌شوند.
۴- شب رحمت خاصۀ الهی
رسول خدا(ص) می‌فرماید: حضرت موسی(ع) به درگاه خداوند عرضه داشت: خدایا، قرب و نزدیکی به تو را می‌خواهم. خطاب آمد: نزدیکی به من برای کسی است که شب قدر را بیدار بماند. عرضه داشت: رحمت تو را خواهانم. فرمود: رحمت من برای کسی است که در شب قدر بر بینوایان ترحم کند. حضرت موسی(ع) گفت: خدایا، عبور از پل صراط را می‌خواهم. فرمود: آن برای کسی است که در شب قدر صدقه‌ای بدهد. گفت: خدایا، درختان و میوه‌های بهشتی را می‌خواهم. فرمود: آن برای کسی است که در شب قدر تسبیح بگوید. عرضه داشت: خدایا، رهایی از آتش جهنم را می‌خواهم. فرمود: آن برای کسی است که در شب قدر آمرزش بخواهد و استغفار نماید. گفت: خدایا، خرسندی و رضایت تو را طلب می‌کنم. فرمود: رضایت و خشنودی من برای کسی است که در شب قدر دو رکعت نماز بگزارد.
بنابراین، این شب فرصتی است زرین و طلایی برای شست وشوی آینه دل. این شب بهترین فرصت است تا خوبی‌ها را جایگزین بدی‌ها، صلح و صفا را به جای اختلاف و تفرقه، احسان و نیکی را در عوض ظلم و ستم، احسان به والدین را جانشین عاق والدین و صلۀ رحم را جایگزین قطع رحم کنیم.
۵- شب مغفرت و آمرزش گناهان
اگرچه درهای غفران الهی همیشه به روی بندگانش باز است ولی در روزها و شب‌هایی رحمت خاصه الهی شامل بندگانش می‌شود که بهترین فرصت برای خطاکاران و گناهکاران است تا فرصت را مغتنم شمرده و از آن بهره بگیرند و ضمن پشیمانی از اعمال ناشایست، از خدای غفار و مهربان طلب عفو و بخشش کنند. از فضیلت‌های شب قدر این است که هر مؤمنی آن را احیا بدارد، گناهانش آمرزیده می‌شود. در منهج‌الصادقین در تفسیر سورۀ قدر از پیامبر خدا(ص) روایت شده که فرمودند: هر کس شب قدر را احیا دارد و مؤمن باشد و به روز جزا اعتقاد داشته باشد، تمامی گناهانش آمرزیده می‌شود.
۶- شب اسارت شیطان و ایمنی انسان
شب قدر شبی است که به عنایت خداوند تبارک و تعالی شیاطین در بند اسارت‌اند و از این‌رو، زمینه و بستری که بر اساس آن انسان‌ها را به گمراهی می‌کشاندند از بین می‌رود و انسان‌ها در ایمنی به‌سر می‌برند. پیامبر اعظم(ص) در این زمینه می‌فرماید: «قَدْ جَاءَکمْ شَهْرُ رَمَضَانَ شَهْرٌ مُبَارَک شَهْرٌ فَرَضَ اللَّهُ عَلَیکمْ صِیامَهُ تُفْتَحُ فِیهِ أَبوَابُ الْجنَانِ وَ تُغَلُ فِیهِ الشَّیاطِینُ فِیهِ لَیلَهٌ خَیرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ مَنْ حُرِمَهَا فَقَدْ حرِمَ (همان: ۲۴۶) ماه رمضان فرا رسیده، ماهی با برکت که خدا روزه‌اش را بر شما واجب گردانید. درهای بهشت در این ماه باز می‌شود و شیاطین در غل و زنجیرند. در این ماه شب قدر است که فضیلت آن از هزار ماه بیشتر است. در حقیقت، محروم کسی است که از برکات آن شب محروم باشد».
البته، اینکه شیطان در ماه رمضان در غل و زنجیر است منافات با گناه برخی از افراد ندارد؛ زیرا عامل گرایش انسان به سوی بدی‌ها، انحراف و گناه شیطان نیست، بلکه شیطان تنها نقش تحریک و وسوسه انسان را دارد و وسوسه در فرضی شکل می‌گیرد که نوعی تمایل و گرایش درونی در انسان وجود داشته باشد. آنچه انسان‌ها را به بدی وا می‌دارد، نفس اماره و هواهای نفسانی است و اگر شیطان هم بخواهد انسان را فریب دهد، از راه نفس اماره وارد می‌شود. این حقیقتی است که در آیات گوناگون قرآن به آن اشاره شده است.
۷-شب تقدیر ولایت و امامت
یکی دیگر از امتیازهای شب قدر ولایت و امامت ائمه اطهار(ع) است. بر اساس آنچه از روایات اسلامی بر می‌آید، در کنار دیگر امور هستی که در شب قدر، تقدیر، اندازه‌گیری و امضا می‌شود، ولایت اهل بیت(ع) نیز در این شب مقدر و امضا شده است. امام علی(ع) می‌فرماید: رسول خدا(ص) به من فرمود: «یا عَلِی أَ تَدْرِی مَا مَعْنَی لَیلَهِ الْقدْرِ فَقُلْتُ لَا یا رَسُولَ اللَّهِ(ص) فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَک وَ تَعَالَی قَدَّرَ فِیهَا مَا هُوَ کائِنٌ إِلَی یوْمِ الْقِیامَهِ فَکانَ فیمَا قدَّرَ عزَّ وَ جَلَّ وَلَایتُک وَ وَلَایهُ الْأَئِمَّهِ مِنْ وُلْدِک إِلَی یوْمِ الْقِیامَهِ (ابن بابویه، ۱۴۰۳ق: ۳۱۵)؛ ای علی، آیا می‌دانی معنای شب قدر چیست؟ گفتم: یا رسول‌الله نمی‌دانم. فرمود: خداوند تبارک و تعالی در شب قدر، آنچه را تا روز قیامت قرار است اتفاق بیفتد، مقدر کرده و از جمله آنچه مقدر نموده، ولایت تو و ولایت امامان از نسل تو تا روز قیامت است».
۸- شب مخصوص امام زمان(عج)
از دیگر ویژگی‌های شب قدر این است که خداوند متعال، کامل‌ترین و شایسته‌ترین و برترین انسان را از برنامه‌ریزی و حکم خود آگاه می‌کند؛ چرا که قرآن کریم از استمرار تنزل فرشتگان و روح از جانب خدای متعال خبر می‌دهد و این امر یک ولی می‌خواهد که متولی آن باشد و آن همان امام معصوم(ع) است. چنان‌که در تفسیر القمی در ذیل آیه «تَنَزَّلُ الْمَلائِکهُ وَ الرُّوحُ فِیها» آمده است: «تَنَزَّلُ الْمَلَائِکهُ وَ رُوح الْقدُسِ علَی إِمَامِ الزَّمَانِ وَ یدْفَعُونَ إِلَیهِ مَا قَدْ کتَبُوهُ مِنْ هَذِهِ الْأُمُور»(قمی، ۱۳۶۳، ج ۲: ۴۳۲). فرشتگان و روح القدس بر امام زمان(عج) فرود می‌آیند و از این امور آنچه را نوشته‌اند به او تقدیم می‌کنند.
آری! شب قدر شبی است که باید به یاد آن محبوب عزیز بود و دیدار او را از خدا طلبید، شبی که باید شکوائیه هجران را درنوردید و به امید وصل و دیدارش بیدار نشست و از جام طهور «سلام هی حتی مطلع الفجر» سرمست شد.
ثبت دیدگاه